Lexicon

<translate> Dit lexicon bundelt kernbegrippen die regelmatig terugkomen in het project Context Thinking. De termen zijn gedefinieerd in de context van complex denken en contextgevoeligheid.

Transactioneel handelen

Bij laag-complex denken zie je vaak transactioneel handelen: "ik doe X, zodat jij Y doet". De nuance of de onderliggende wederkerigheid verdwijnt ten voordele van directe uitwisseling.

Transactioneel handelen betekent denken en handelen in termen van directe ruil: "als jij dit doet, dan doe ik dat". Het gaat om een lineaire, eerstegraads vorm van denken, met weinig ruimte voor impliciete context of nuance. In menselijke relaties leidt dit vaak tot grote misverstanden en verkeerde interpretaties van elkaars gedrag.

Mensen zijn immers geen objecten die volgens vaste regels reageren, maar unieke personen met emoties, herinneringen, verwachtingen en een eigen innerlijke wereld.

In een zakelijke context, zoals de onderhandelcultuur van bedrijven, kan transactioneel handelen daarentegen heel goed werken. Managers die deze denkstijl delen, spreken immers dezelfde taal, waardoor afspraken snel en duidelijk gemaakt kunnen worden.

Casus

Een laag-contextuele persoon geeft (terechte?) kritiek op de ander.

Later doet die ander iets onverwachts (bv. de afwasmachine niet leeggeruimd). De laag-contextuele persoon denkt: "dat is een reactie op mijn kritiek van daarnet".

Transactioneel: "Ik zeg iets → jij reageert daarop." Er wordt geen rekening gehouden met de context van de ander (vergeten, afgeleid, overwerkt…).

Casus

Een partner verwijt je ontrouw omdat hij/zij transactioneel redeneert: "jij doet iets → dat betekent X, want zo werkt dat bij mij".

Casus

Een vrouw zet de fietsbanden van haar man plat, zodat hij met de auto naar zijn werk moet. Daardoor neemt hij hun zoontje mee en hoeft zij hem niet naar school te brengen.

Egocentrisch denken

Egocentrisch denken is niet hetzelfde als egoïstisch zijn. Egoïsme kan er soms een gevolg van zijn, maar de kern ligt elders: een beperkt vermogen om context en gevolgen voor anderen mee te nemen in het denken.

Een persoon die laag-contextueel denkt heeft het moeilijk om:

• de langetermijngevolgen van zijn/haar acties te zien
• de gevoeligheden van anderen mee te wegen
• de impliciete, complexe context van een situatie te begrijpen

Daarom vertrekt zo iemand vooral vanuit de eigen conclusies, een vorm van eerstegraads denken. De intenties kunnen goed zijn, maar de gevolgen worden vaak niet goed ingeschat.

Casus

"Ik passeer even met de kinderen naar het werk van mijn man, dat gaat hij immers leuk vinden."

De bedoeling is positief, maar er is geen rekening gehouden met de context:

• de kinderen hebben autisme en verdragen geen lange autoritten, zeker niet in de spits
• na een uur file komen ze volledig overprikkeld aan
• de moeder is zelf ook overprikkeld en reageert emotioneel
• de man moet zijn werk onderbreken om de situatie te redden

Het vertrekpunt was goed, maar het gebrek aan context maakt dat de gevolgen negatief zijn.

Casus

Je verheft je stem om aandacht te krijgen of je gelijk door te duwen.

Je beseft niet dat dit voor de ander onaangenaam is, noch dat je hierdoor mogelijk belangrijke informatie mist.

Op lange termijn leidt dit ofwel tot schreeuwgesprekken, ofwel tot vermijden van gesprekken.

Casus

Een ander midden in zijn/haar gesprek onderbreken omdat je zelf een idee hebt dat je nu wilt uitspreken. Het lijkt onschuldig, maar het negeert de gevoeligheden van de ander en kan leiden tot irritatie of afhaken.

Complex denken

Definitie

Complex denken verwijst naar het vermogen om meerdere perspectieven, tijdslagen en gevolgen te integreren in de interpretatie van een situatie. Het vereist contextgevoeligheid, sociale intelligentie én zelfreflectie. Het gaat dus verder dan puur intellectueel redeneren: complex denken raakt ook empathie en zelfreflectie.

Graden van denken

We kunnen drie niveaus onderscheiden:

• 1ste graads denken (laag-complex denken): lineair redeneren – bij geval A volgt B.
• 2de graads denken: nadenken over hoe een ander denkt in een bepaalde situatie.
• 3de graads denken: nadenken over hoe een ander denkt, die denkt over een derde persoon in een situatie.

Vanaf het 2de graads denken spreken we van complex denken of hoog-contextueel denken.

Samenvatting

Complex denken is het vermogen om:

• meerdere perspectieven tegelijk mee te nemen,
• verbanden te leggen tussen verleden, heden en toekomst,
• rekening te houden met gevolgen voor jezelf én voor anderen.

Terminologie / Synoniemen

• Laag-contextueel denken
  • eerste-graads denken
  • contextblindheid
• Hoog-contextueel denken
  • tweede- en derdegraads denken
  • complex denken (term geïntroduceerd door Koen Thomeer)

Opmerking: In de wetenschappelijke literatuur worden deze termen soms onderscheiden (bijvoorbeeld: contextblindheid vooral in verband met autisme, en complex denken ruimer dan enkel contextgevoeligheid). In dit project worden ze echter als synoniemen gebruikt, om de denkstijlen helder en consistent te benoemen.

Theory of Mind

Theory of Mind (ToM) verwijst naar het vermogen om je voor te stellen wat een ander denkt, voelt of wil. Het betekent dat je begrijpt dat anderen een eigen perspectief hebben, dat kan verschillen van het jouwe.

Klassieke uitleg: Sally–Anne verhaal

Een klassiek experiment toont dit mechanisme aan: Sally legt haar knikker in een mand en verlaat de kamer. Anne haalt de knikker uit de mand en legt hem in een doos. Wanneer Sally terugkomt, wordt gevraagd: "Waar gaat Sally zoeken naar haar knikker?"

• Een kind met een ontwikkelde Theory of Mind antwoordt: in de mand – want dat is waar Sally dénkt dat de knikker ligt.
• Een kind zonder (of met beperkte) Theory of Mind zegt vaak: in de doos – omdat dat de werkelijke plaats is die het kind zelf weet.

De test toont of iemand kan begrijpen dat een ander een overtuiging kan hebben die verschilt van de werkelijkheid én van het eigen weten.

Praktische gevolgen in het dagelijks leven

Casus

Voorbeeld 1: de muesli

Partner A verplaatst de zak met muesli naar een andere keukenkast. Partner B vindt de zak niet meer terug en gaat uit van het meest logische: de zak muesli is op. Partner A verwacht echter dat Partner B “weet” dat de zak verplaatst is.

Dit leidt tot misverstanden.

Casus

Voorbeeld 2: communicatie

Partner A verwacht dat Partner B alles direct begrijpt wat zij vertelt, zonder extra context. Ze beseft niet dat haar uitleg op verschillende manieren kan begrepen worden.

Partner B daarentegen merkt dat zij vaak moeite heeft met impliciete context en gaat daarom explicieter communiceren, zodat de kans op misverstanden kleiner wordt.

Betekenis in dit project

Een beperkte Theory of Mind hangt nauw samen met contextblindheid. Waar ToM vooral het sociale perspectief betreft (begrijpen wat een ander denkt of voelt), gaat Complex Denken ruimer: het integreert ook tijdslagen, gevolgen en bredere contexten.

Empathie

Empathie is het vermogen om je in te leven in de gevoelens, gedachten en perspectieven van een ander. Het gaat om het herkennen, begrijpen en (in zekere mate) meevoelen met wat iemand anders ervaart, zonder dat je die ervaring zelf doormaakt.

Vormen van empathie

• Cognitieve empathie – het herkennen en begrijpen van wat de ander voelt of denkt. Dit vraagt om het verwerken van contextuele input: hoe zit de situatie echt in elkaar?
• Emotionele empathie – het meevoelen met de emotie van de ander. Om deze emotie gepast te uiten, is ook contextuele output nodig: hoe kan ik in deze situatie het best reageren?

Laag- versus hoog-contextueel

• Hoog-contextuele personen hebben doorgaans een sterke cognitieve empathie. Daardoor is hun emotionele empathie beter afgestemd op de context en vaak gepaster in sociale situaties.
• Laag-contextuele personen hebben een beperkte cognitieve empathie. Hun emotionele reactie is daardoor minder afgestemd op de omgeving. Dit lijkt meer op een reflexmatige vorm van meevoelen: sympathie.

Casus

Persoon B komt de trein binnen en worstelt om zijn koffer in het bagagerek te plaatsen.

• Persoon A herkent aan het gezicht van persoon B dat dit moeite en frustratie kost → cognitieve empathie.
• Persoon A voelt zelf frustratie door dit te zien → emotionele empathie.
• Bij een hoog-contextueel persoon zal de reactie afgestemd zijn op de situatie (bijvoorbeeld rustig hulp aanbieden).
• Bij een laag-contextueel persoon kan de emotionele respons minder passend zijn (overdreven emotioneel meereageren, zonder de situatie te doorzien).

Casus

Een andere vorm van cognitief niet goed afgestemd te zijn: de echtgenoot is hard aan het werken, maar het zware tillen doet pijn aan zijn schouders. Hij kijkt bedrukt. Zij ziet de gelaatsuitdrukking, maar wegens haar laag-contextualiteit kan ze het niet verbinden met het zware werk. Ze denkt daarom dat hij 'boos' is. Omdat ze denkt dat hij boos is, wordt ze als reactie boos op hem. De echtgenoot voelt zich niet begrepen en dubbel gestraft.

Conclusie

Laag-contextuele personen hebben zeker een vorm van empathie, maar deze is minder afgestemd op de context. Men spreekt dan eerder van sympathie (een reflexmatige vorm) dan van volwaardige emotionele empathie. Een volwaardige vorm van emotionele empathie houdt rekening met de input (wat gebeurt hier echt?) en met de output (hoe kan ik hier het best op reageren?). </translate>